Văn hóa là điểm tựa

Trà hương - Thức uống mỹ vị của người Việt

Bích Hằng • 23/01/2025 14:42

Từ nhiều thế kỷ trước, người Việt đã biết sử dụng một số loại hoa tươi ướp vào trà, tạo nên những loại trà hương độc đáo, đầy mê hoặc.

Văn hóa uống trà của Việt Nam có từ lâu đời, được phổ biến rộng rãi trong đời sống người Việt. Không quá lễ nghi cầu kỳ như trà đạo Nhật Bản hay phức tạp như trà đạo Trung Quốc, cũng không thực dụng như trà phương Tây, văn hóa trà Việt mang nét một nét riêng, mộc mạc, thuần khiết và rất đỗi tinh tế.

Nghệ thuật trà Việt từng công đoạn từ làm trà, pha trà và thưởng trà đều rất thanh tao, tế nhị. Người Việt không uống trà quá đặc, lượng nhiều hay uống liên tục như một thức uống giải khát mà gọi là thưởng trà: nhấp chậm rãi từng ngụm nhỏ trong chén nhỏ để thưởng thức. Dụng tâm pha trà, dụng tâm cảm trà bằng cả 5 giác quan thị giác, khứu giác, thính giác, vị giác, xúc giác và luận bàn về trà, đó là những điều cơ bản.

Trà Việt được chia thành ba loại gồm trà tươi, trà khô và trà hương. Trong đó, trà hương là loại trà đặc biệt, kết hợp tinh tế giữa trà với hương hoa tự nhiên.

Trà vốn là sản phẩm hấp thụ hương cực kỳ tốt. Từ nhiều thế kỷ trước, người Việt đã biết sử dụng một số loại hoa tươi ướp vào trà, tạo nên những hương thơm riêng biệt. Việc kết hợp này không chỉ làm tăng thêm hương vị cho trà mà còn mang đến những trải nghiệm thưởng trà vô cùng độc đáo.

Có 6 loại hoa bắt hương nhất thường được người Việt dùng để ướp trà từ xưa đến nay, đó là các loại hoa sen, nhài, cúc, ngâu, sói và hoa mộc.

Trà ướp hương sen được coi là đứng đầu bảng trong dòng trà hương của Việt Nam, trong đó trà ướp hoa sen Hồ Tây được ví như “báu vật” của người Hà Nội và đã được đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Được mệnh danh là “Thiên cổ đệ nhất trà,” trà ướp sen Tây Hồ là sự hòa quyện tuyệt vời giữa vị chát ngọt tinh tế của trà xanh và hương thơm nhẹ nhàng tinh khiết của hoa sen Bách Diệp – loài sen quý đặc trưng của vùng đất Quảng An – cái nôi của nghề ướp trà sen truyền thống lâu đời.

Trà sen Tây Hồ có hai loại là trà sen bông ướp xổi và trà sen khô ướp với gạo sen. Loại nào cũng phải trải qua các công đoạn cầu kỳ.

Với trà sen bông, nghệ nhân sẽ chuẩn bị những bông sen bách diệp hàm tiếu, nhẹ nhàng tách các cánh hoa để lộ nhụy sen bên trong. Sau đó, cho vào bên trong mỗi búp sen khoảng 15-20g trà, thường là trà nõn tôm, trà xanh mộc trồng tại vùng đất Tân Cương (Thái Nguyên).

Tiếp đó, gấp các cánh hoa lại thật nhẹ nhàng và dùng lá sen gói kín bên ngoài để giữ hương. Những bông sen trà này có thể được cắm vào bình để qua đêm để trà hút hương thơm của sen, sau đó lấy trà ra hãm và thưởng thức, hoặc cũng có thể hút chân không và cấp đông để dùng trong thời gian lâu hơn.

Trà sen khô là trà ướp gạo sen - những hạt nhỏ li ti có màu trắng được tách ra từ nhụy sen. Cách làm trà sen khô đòi hỏi quy trình cầu kỳ, kỹ thuật cao hơn ướp xổi, thường được làm bởi là các nghệ nhân, những bậc cao niên lão nghề hoặc gia đình có nghề truyền thống lâu đời.

Để ướp 1kg trà phải cần đến 1.000-1.200 bông sen tươi tách lấy gạo sen. Người ta thường ướp trà trong một cái thúng phẳng đáy hoặc một mâm đồng lót lá sen, trải đều cứ một lượt trà là một lượt gạo sen cho đến hết. Cuối cùng phủ một lớp giấy bản lên trên.

Trà sẽ được ướp cùng với gạo sen trong khoảng từ 18-24 tiếng tùy vào độ ẩm của phần gạo sen, sau đó mang ra sấy khô trà, sàng bỏ gạo sen rồi tiếp tục rải lượt gạo sen mới để tiếp tục vào hương.

Để mẻ trà có hương sen đủ thơm phải mất tới 21 ngày với 7 lần vào hương và 7 lần sấy. Đây là cách ướp trà rất kỳ công và mất nhiều công sức, nhưng bù lại thành phẩm nhận được là loại trà sen thượng hảo hạng.

Trà ướp sen có vị chát dịu nhẹ thanh thoát, quyện hương hoa sen thơm tho, thanh khiết và lưu lại rất lâu trong khoang miệng.

Không chỉ là một thức uống thanh tao, giúp thư giãn, trà sen còn được cho có tác dụng tăng cường hệ miễn dịch, tăng cường chức năng não, giúp giảm stress và âu lo, giảm nguy cơ mắc các bệnh về tim mạch.

Trà nhài được xếp vào một trong ba loại trà ướp hương cổ truyền của người Việt Nam và cũng là một trong những loại trà hương phổ biến ở các quốc gia có nền văn hóa trà lâu đời trên thế giới.

Việt Nam có 3 loại trà hương nhài chính, gồm:

- Trà cổ thụ ướp hoa nhài: Thường là trà Shan tuyết lâu năm, quyện hương của núi rừng phảng phất hương hoa nhài thơm ngát. Vị trà chát nhẹ, ngọt hậu, thơm ngát cùng màu nước vàng trong đẹp mắt.

- Trà móc câu ướp hoa nhài: Sử dụng trà tân cương Thái Nguyên tôm nhỏ, mỏng, dễ đượm hương với hoa nhài tươi. Trà có vị ngọt, chát hài hòa, hương hoa nhài nồng nàn mang lại cảm giác sảng khoái.

- Trà ô long nhài: Là loại trà đã được oxy hóa (lên men một phần) kết hợp với hoa nhài tươi. Nước trà màu hổ phách hoặc nâu đỏ. Vị trà chát mềm và mượt, mùi thơm tinh tế, nổi bật.

Ướp trà nhài cũng khá cầu kỳ. Hoa nhài tươi được hái lúc hoa vừa hé nở, thường vào khoảng 8-9h tối, là lúc hoa tỏa hương đậm nhất và tiến hành ủ hương cho trà.

Trà sẽ được rải đều xen kẽ với một lớp hoa. Trong khoảng 18-24 tiếng, trà sẽ hấp thụ mùi thơm của hoa nhài và cánh hoa bắt đầu chuyển màu từ trắng đục sang trong suốt.

Lúc này, cho trà vào một chiếc túi chống ấm để giữ hương thơm rồi đem sấy cho đến khi trà khô, hương thơm của trà và nhài sẽ tiếp tục hòa quyện.

Tuy nhiên, hương hoa nhài không thích hợp với nhiệt độ cao nên cần phải để lửa nhỏ. Thêm vào đó, do cánh hoa nhài khá mỏng manh nên nhanh úa, người ướp trà phải nhặt hết những cánh hoa úa màu để không làm ảnh hưởng đến chất lượng của trà.

Trà hoa nhài có nhiều tác dụng đối với sức khỏe. Hương thơm dịu của trà xanh kết hợp với hoa nhài giúp giảm stress, lo âu, giảm đau đầu; tăng cường năng lượng sau những giờ làm việc mệt mỏi, cải thiện hệ tiêu hóa.

Người Việt hay dùng hoa cúc chi - một loại hoa cúc màu trắng hoặc vàng nhỏ xíu - để ướp với trà khô. Hương trà hoa cúc thường gợi cảm giác Tết bởi loài hoa này thường được dùng trang trí nhà vào ngày Tết Nguyên đán.

Đây cũng là một loại dược liệu quý có tác dụng an thần, thanh nhiệt, tiêu độc, chống oxy hóa, kháng khuẩn, chống ung thư, điều hòa miễn dịch và bảo vệ gan.

Hoa cúc chi sau khi thu hái, ngắt bông rửa sạch là đã có thể dùng ngay để pha trà cúc tươi.

Với trà cúc khô thì ngắt bỏ đài hoa, chỉ giữ lại cánh hoa, hoặc để nguyên bông đem sấy khô, bảo quản trong lọ kín để dùng lâu dài.

Trà khô ướp với hoa cúc không cầu kỳ bằng các loại hoa khác. Để ướp hương cúc cho trà, những bông cúc sẽ được sấy khô, sau đó phối với trà theo tỷ lệ 1 hoa/3 trà rồi sao hỗn hợp trên lửa vừa.

Trà sao xong đem ủ kín từ 3-5 ngày rồi tách riêng hoa với trà là ra thành phẩm.

Mùa Đông, pha một ấm trà ướp hoa cúc, hương thơm của chén trà khi vừa rót ra sẽ sực nức không gian, mang lại cảm giác ấm ấp và thư thái. Vị trà đằm, dày hương, viên mãn trong vòm miệng. Hương trà quyện hương hoa cúc khá hoài niệm, gợi những ký ức êm đềm xưa cũ.

Trà ướp hoa ngâu hầu như chỉ phổ biến tại Việt Nam mà không thấy có tại các quốc gia khác.

Hoa ngâu là một loại hoa được trồng phổ biến trong vườn nhà của các gia đình Việt Nam xưa, ngày nay cũng được trồng nhiều như cây cảnh, cây phong thủy.

Hoa ngâu mọc thành chùm màu vàng, nhỏ li ti như trứng cá, có mùi thơm dịu nhẹ. Hoa ngâu phơi khô có thể sử dụng để hãm lấy nước uống hoặc có thể dùng để ướp với trà xanh để tăng hương vị và giá trị dược tính của trà xanh.

Để chọn hoa ngâu ướp trà phải đúng thời điểm ngâu đượm hương nhất, đó là lúc màu vàng óng của hoa bắt đầu xuất hiện đốm nâu vàng. Ngay sau khi thu hoạch hoa thì đem phơi dưới nắng cho khô hoặc sấy ngay để giữ hương.

Công đoạn làm khô hoa sẽ tiến hành trong khoảng 1 tuần. Sau khi hoa đã đủ khô thì tiến hành ủ với trà. Cứ rải một lớp trà thì tiếp một lớp hoa ngâu, sau đó ủ trà hoa trong khoảng thời gian từ 2-3 ngày là có thể sàng lọc hoa ra khỏi trà để sử dụng.

Nhấp chén trà ướp hoa ngâu, bạn sẽ cảm nhận hương hoa nồng ấm quyện với vị trà chát dịu, lan tỏa một cảm giác thư thái, dịu dàng.

Cả trà và hoa ngâu đều rất tốt cho việc giảm mỡ máu và cao huyết áp nên khi kết hợp lại thành một loại trà vừa có hương vị tinh tế vừa có dược tính tốt cho sức khỏe.

Trái ngược với cái tên lạ lùng, hoa sói nhỏ li ti như hạt kê, thường mọc ở đầu cành thành từng chùm. Hoa có màu xanh vàng, không cánh, khi chín chuyển màu trắng, hương hoa ngây ngất, không quá mạnh nhưng thơm lâu.

Hoa sói gần như nở quanh năm, nhưng rộ nhất vào khoảng tháng Ba, tháng Tư - lúc này hương thơm đạt tới độ chín nhất.

Để ướp trà, hoa sói sẽ được thu hoạch vào lúc sáng sớm và tiến hành ủ luôn với trà trước khi hoa bị héo và nhạt hương. Hoa sói ướp với trà theo tỷ lệ 300-400g hoa/1kg trà.

Đầu tiên rải một lớp trà, tiếp đó là một lớp hoa sói và cứ tuần tự như thế cho đến hết số trà cần đem ướp, lớp trên cùng là lớp trà. Sau đó, tiến hành ủ trong 2-3 ngày bằng cách phơi nắng hoặc sấy khô để trà hấp thụ hết tinh dầu hoa sói tiết ra.

Hương thơm của trà hoa sói khi thưởng thức mang lại cảm giác yên bình, thanh tao. Hơn thế, hoa sói còn là một dược liệu có nhiều tác dụng trong việc điều trị giảm viêm, nên khi kết hợp với trà giàu hợp chất EGCG có tác dụng chống oxi hóa đã trở thành một thức uống giúp tiêu độc, thanh lọc cơ thể; tốt cho tim mạch và gân cốt.

Cây hoa mộc thuộc loại thân gỗ nhỏ, hoa nhỏ có 4 cánh mọc thành từng chùm với các màu sắc như trắng, vàng nhẹ, vàng cam.

Hoa mộc nở quanh năm và có hương thơm ngây ngất, quyến rũ nên từ xưa đến nay hay được sử dụng để ướp trà.

Tuy nhiên, loại trà hương này khá đắt đỏ bởi khó làm. Hoa mộc có hương thơm ngọt ngào nhưng mỏng nhẹ nên cần nhiều hoa để ướp trà hơn các loại hoa khác.

Để ướp cho 3 lạng trà đã phải cần tới 9kg hoa mộc tươi. Loại trà dùng để ướp với hoa mộc cũng phải kén loại trà thơm vừa, bởi nếu trà quá nồng mạnh sẽ khiến mùi thơm của hoa mộc bị nhạt nhòa.

Hoa mộc phải hái lúc sáng sớm khi hoa bắt đầu chớm nở, xòe những cánh hoa tí xíu và tỏa hương ngào ngạt.

Công đoạn ướp trà hoa mộc rất công phu, đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ của người làm. Hoa mộc được rải lên trà và nhẹ nhàng trộn đều, sau đó ủ hỗn hợp trong chum và hạ thổ. Sau 3 ngày sẽ mang trà ra sao khô. Trong lúc sao trà phải chú ý nhiệt độ vừa phải đủ để trà hấp hương hoa.

Trà ướp hoa mộc thành phẩm khi thưởng thức phải có mùi thơm gần như mùi hoa mộc, nhấp một ngụm là cảm nhận vị trà chát dịu quấn quýt hương thơm ngọt như trái cây trong khoang miệng.

Trà ướp hoa mộc rất tốt cho sức khỏe, có tác dụng tuần hoàn máu, điều hòa huyết áp.

Các sắc thái hương vị từ thanh mát dịu dàng đến ngọt ngào quyến rũ, từ tinh tế, thanh tao đến nồng nàn ngây ngất của các loại trà hương không chỉ làm phong phú thêm sự độc đáo của văn hóa trà Việt mà còn khơi dậy những cảm xúc sâu lắng, mang đến cho người thưởng trà những khoảnh khắc thư thái, thi vị.

Rót chén trà hương nóng hổi, ngắm màu nước trà sóng sánh, hít sâu mùi thơm thanh tao trong làn khói mỏng và thong thả nhấp từng ngụm nhỏ, cảm nhận vị trà tròn đầy từ từ lan tỏa trong vòm miệng - tiền chát hậu ngọt vương vấn, quả là một sự tận hưởng thanh nhã trong ngày đầu Xuân Năm mới./.