Mega Story

Bài 2: Nhức nhối phát triển “nâu”: Phá vỡ sinh cảnh, “bóp nghẹt” khu dân cư

28/07/2025 15:10

Và, những vụ việc trên có thể chỉ là “phần nổi của thực trạng,” song cũng là bài học đắt giá, gióng hồi chuông cảnh tỉnh, để các địa phương nhìn nhận lại công tác bảo vệ di sản thiên nhiên. Nếu không hành động từ bây giờ, giá trị thiên nhiên sẽ mất đi; di sản để lại cho thế hệ mai sau - có thể chỉ là những lời trách oán.

a-hung-vo-t7-2025-cover-8-.png
bai-1-5-(1).png
bai-21.6-pv-tit-phu-3-.png

Suốt hơn 10 năm nay, gia đình ông Phạm Văn Thuận ở thôn Hồng Sơn, xã Thanh Sơn, tỉnh Hà Nam (nay là Ninh Bình), luôn phải sống trong tình cảnh đóng kín cửa, bất lực trước ô nhiễm. Mỗi khi có việc cần phải đi ra ngoài, hay mở cửa để hưởng ánh sáng tự nhiên, gia đình ông Thuận lại phải đối mặt với bầu không khí xám xịt, trắng xóa. Đó không phải là sương mù, cũng chẳng phải dấu hiệu trời sắp nổi bão giông, càng không phải là khói bếp, mà là lớp bụi mịn đặc quánh trong không khí.

Cũng như hàng trăm hộ gia đình khác, nhà ông Thuận nằm ngay cạnh đường dẫn thẳng vào khu vực một số mỏ đá và Nhà máy ximăng Bút Sơn. Ông phản ánh hàng ngày, trên tuyến đường này có hàng trăm lượt xe tải trọng lớn ra vào nhà máy và các mỏ đá “ăn, xả” hàng. Mỗi khi xe chạy qua, khu dân cư lại “chìm” trong bão bụi.

“Tôi có 2 căn nhà thì một căn đang bỏ hoang vì bụi khủng khiếp quá. Căn nhà bỏ hoang đó sát đường, hàng ngày xe tải ra vào khu vực mỏ đá của Nhà máy ximăng Long Thành và một số mỏ đá khác. Ngày trước tôi cho công nhân họ thuê ở, nhưng được một thời gian họ cũng thôi. Căn nhà mà vợ chồng tôi đang ở, nằm sát đường hướng vào Nhà máy ximăng Bút Sơn, quanh năm cũng phải đóng kín cửa. Cứ mở ra vài tiếng là bàn ghế phủ đầy bụi. Khổ lắm,” ông Thuận mắt đỏ hoe chia sẻ.

namr7798.jpg
Bụi trắng phủ bạc nhà dân. (Ảnh: Hoài Nam/Vietnam+)

Nói có sách mách có chứng, khi biết chúng tôi là nhà báo đang tìm hiểu về vấn đề ô nhiễm ở thôn quê mình, ông Thuận mời khách vào nhà rồi lập tức đưa bàn tay dính kín bụi vừa quẹt từ mặt bàn, kệ tivi lên và bảo: “Thế này có phải là nơi để sống không? Trong nhà còn bẩn thế này, thì bên ngoài - các chú biết chúng tôi phải khổ sở thế nào với bão bụi, ô nhiễm trong suốt hơn 10 năm qua rồi đấy!”

Ông Thuận nói thêm: “Khốn khổ nhất là những lúc Nhà máy xi măng Bút Sơn họ đốt giẻ để vận hành nhà máy rồi phát thải khói bụi đen xì ra môi trường. Mùi khét phát tán khắp nơi, khó thở vô cùng. Trong hơn 10 năm qua, chúng tôi cũng đã nhiều lần gửi đơn thư cầu cứu lên các cấp chính quyền, thậm chí tập trung cả trăm người dân lên tận Nhà máy ximăng Bút Sơn phản đối. Chính quyền và cả phía nhà máy cũng đã ngồi lại với chúng tôi, hứa hẹn này nọ. Nhưng rồi mọi sự vẫn không thay đổi. Chỉ có chúng tôi là phải sống mòn với ô nhiễm.”

bai-1-1-.png

Không khỏi bức xúc khi nhắc đến thực trạng trên, bà Nguyễn Thị Minh H., cùng thôn Hồng Sơn, cho hay: “Chúng tôi sống ở đây, đến giờ nói thẳng là bất lực trước ô nhiễm. Hơn 10 năm nay, mưa thì ô nhiễm bởi nước ngấm bụi đá, ximăng. Nắng thì khói bụi bủa vây tứ phía, từ Nhà máy ximăng Bút Sơn, từ các khu công nghiệp, máy nghiền đá, xe tải nườm nượp ra vào. Dân kêu mãi rồi nhưng không ai thấu.”

Thậm chí, theo bà Hằng, vài năm gần đây, để “đánh tráo” sự thật về ô nhiễm khói bụi, phía doanh nghiệp có bố trí xe xịt nước rửa đường khi trời nắng. Nhưng tần suất rửa đường rất hạn chế, trong khi lượng xe tải chở đá, ximăng… quá nhiều.

bai-1-7-.png

Ghi nhận của phóng viên vào nhiều thời điểm khác nhau trong năm 2025, cũng cho thấy tại các ngả đường vào khu vực Nhà máy ximăng Bút Sơn, Nhà máy ximăng Long Thành và các mỏ đá ở trên địa bàn xã Thanh Sơn, hàng ngày, hàng trăm xe tải trọng chạy điên đảo rồi chìm trong bão bụi. Hai bên đường, nhà cửa, cây cối bị bụi phủ dày, như không còn sự sống. Thi thoảng, chúng tôi lại bắt gặp hình ảnh người dân đi xe máy, rồi những đứa trẻ rong chơi ven đường bị “bão bụi” che mờ…

Ngay trước cổng VICEM Bút Sơn với tấm biển xanh in đậm dòng chữ “VICEM Bút Sơn chung tay bảo vệ môi trường,” những cơn “bão bụi” vẫn liên tiếp xuất hiện mỗi khi xe tải trọng chạy qua, ra-vào nhà máy, cũng như các mỏ đá. Cắm máy ghi hình, thi thoảng, chúng tôi lại bắt gặp cảnh người dân khoác lên mình những bộ đồ bẩn thỉu vì dính bụi, đạp xe với những bước đạp đứt quãng vì mệt mỏi.

Điều đáng nói là, khu vực dân cư thôn Hồng Sơn nằm cách VICEM Bút Sơn chỉ khoảng 1km. Ngoài ra, khu dân cư này còn bị “bao vây” bởi khoảng hơn 10 mỏ đá đang khai thác. Hàng ngày, tiếng mìn nổ từ các mỏ đá rầm vang, bụi bay mịt mù.

Từ trên cao nhìn xuống khu dân cư ở thôn Hồng Sơn, qua flycam - hàng nghìn mái nhà từng là ngói đỏ, ngói xanh, nay phủ kín một màu trắng đục bởi khói bụi. Có những chỗ, bụi trên mái nhà phủ dày như đổ bê tông. Theo lời người dân, do bụi bám hàng ngày từ năm này qua năm khác nên mưa xuống cũng không thể rửa trôi.

Thực tế trên nói lên rằng những lớp bụi trên mặt bàn, nền nhà, kệ tivi của từng hộ dân có thể được lau dọn hàng ngày; những lớp bụi trên mặt đường có thể được rửa trôi để “đánh tráo” sự thật về mức độ ô nhiễm. Nhưng những lớp bụi phủ dày trên mái nhà của hàng nghìn hộ dân theo năm tháng thì không thể xóa mờ.

namr0506.jpg
bai-21.6-pv-tit-phu-4-.png

Suốt nhiều ngày tìm hiểu, ghi nhận thực tế (vào thời điểm tháng Năm và tháng 6/2025) tại 2 khu vực “đại công xưởng” về khai thác đá và sản xuất ximăng ở Kim Bảng và Thanh Liêm (Hà Nam, nay là Ninh Bình), chúng tôi tiếp tục ghi nhận rất nhiều hình ảnh đau xót khi di sản thiên nhiên bị “đổ nát.” Hàng loạt núi đá vôi tan hoang. Nhiều núi chỉ còn phần mỏm đá trơ trọi. Khu dân cư, màu xanh của cây rừng bị che mờ, nhỏ bé trước không gian xám xịt, trắng đục bởi ô nhiễm.

dji_20250519152707_0116_d.jpg

“Không hiểu ai cấp cho người ta phá một cách tàn nhẫn như vậy. Dân chúng tôi ở đây, rất đau xót. Những ngọn núi đá vôi, sinh cảnh ở đây là kiệt tác thiên nhiên ban tặng cho nhân loại. Vậy mà người ta phá một cách tàn khốc, không chỉ làm mất tài nguyên thiên nhiên của đất nước, mà còn phá hoại môi trường một cách khủng khiếp,” bà Nguyễn Thị Minh H., người dân ở thôn Hồng Sơn bức xúc nói.

ba-hang-2.jpg
Bà Nguyễn Thị Minh Hằng - một trong những nạn nhân của khói bụi và khai thác đá tại thôn Hồng Sơn. (Ảnh: Hoài Nam/Vietnam+)

Người phụ nữ ngoài 60 tuổi trên cũng bày tỏ sự lo lắng, trăn trở rằng: “Chúng tôi không biết kinh tế, lợi nhuận các doanh nghiệp đóng vào ngân sách Nhà nước được bao nhiêu, nhưng môi trường ô nhiễm thì chúng tôi phải lĩnh hưởng. Tôi nay đã ngoài 60, vì ô nhiễm mà phải rời cõi tạm lúc nào cũng đành chịu, nhưng còn bao nhiêu thế hệ sau này, thì sao? Các cháu không đáng phải chết vì ô nhiễm, vì phát triển kinh tế theo kiểu đánh đổi môi trường. Nó thực sự là cái giá quá đắt.”

Để làm rõ hơn về thực trạng trên, ngày 30/5/2025, phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus đã liên hệ, đến “gõ cửa” cơ quan quản lý của tỉnh Hà Nam để nắm bắt thông tin. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus ngay tại phòng làm việc, ông Trương Văn Hà - Trưởng Phòng khoáng sản, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nam, cho biết trên toàn tỉnh có khoảng 100 mỏ khoáng sản, trong đó các mỏ đá vôi, vật liệu xây dựng (hơn 70 mỏ) tập trung ở khu vực Kim Bảng và Thanh Liêm. Riêng Kim Bảng có 30 mỏ, trong đó 26 mỏ đang hoạt động.

Vậy theo ông hoạt động khai thác đá có ảnh hưởng đến môi trường, hay gây trở ngại cho quá trình thành lập Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Voọc mông trắng Kim Bảng - khi mà từ năm 2016 đến nay, hàng chục văn bản từ các Bộ, ngành, tổ chức quốc tế liên tiếp gửi đến chính quyền Hà Nam, đề nghị thành lập khu bảo tồn này, nhưng đến nay vẫn đang bế tắc, chưa đi tới quyết định chính thức? Tôi hỏi.

Ông Hà suy nghĩ một lúc rồi bảo: “Câu hỏi này hơi rộng. Tôi xin phép không trả lời được.” Sau đó ông nêu lý do quy hoạch vật liệu xây dựng nói chung, ximăng nói riêng, đã có từ lâu nên để nói có ảnh hưởng đến khu vực bảo tồn hay không thì phải nhiều sở, ngành, thậm chí cả các cơ quan Trung ương mới trả lời được.

Tuy nhiên, sau gần 30 phút trao đổi với nhiều thông tin từ thực tế phóng viên ghi nhận được đưa ra làm căn cứ, qua vài ba chén trà rót đầy rồi vơi, ông Hà thừa nhận hoạt động khai thác đá, đặc biệt là tại các mỏ đá ở xã Thanh Sơn có ảnh hưởng tới môi trường. “Đúng ra gìn giữ được rừng là tốt nhất. Nói thật có những dãy núi xanh rì, sau cấp phép cho doanh nghiệp khai thác đá, bây giờ vào nhìn cũng thấy tang thương. Thế nên, chắc chắn vấn đề đánh đổi, không thể nói là không có. Phát triển kinh tế thì sẽ đi kèm với mặt trái là ô nhiễm môi trường. Ví dụ như nổ mìn hay chở xe đá đi dọc đường. Thôi thì vì lúc tỉnh đang nghèo, bắt buộc phát triển, cũng phải tận dụng nguồn tài nguyên do thiên nhiên ban tặng,” ông Hà giãi bày.

Ngay trong cuốn tài liệu Dự án thành lập Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Voọc mông trắng Kim Bảng (năm 2021), do Chi cục Trồng trọt, Bảo vệ thực vật và Kiểm lâm tỉnh Hà Nam chủ trì xây dựng, cũng đã chỉ ra một loạt thách thức đối với công tác bảo vệ tài nguyên rừng. Trong đó, dự án đề cập: Khai thác khoáng sản ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái do hoạt động khai thác đá. Hoạt động khai thác mỏ đá dọc theo biên giới phía Đông, Nam và một ít khu vực phía Bắc khu đề xuất thành lập khu bảo tồn đã và đang tác động rất lớn đến cấu trúc cảnh quan thiên nhiên, thu hẹp sinh cảnh sống của Voọc và giảm nguồn dự trữ thức ăn.

credit-ryan-deboodt_fauna-flora-6-.jpg

Để lấy được đá làm nguyên liệu cho nhà máy ximăng, vật liệu xây dựng, các công ty dùng mìn để nổ phá đá. Việc này gây ra tiếng ồn làm nhiễu động đến quần thể Voọc đang sinh sống và tạo ra rất nhiều bụi từ khai thác cũng như vận tải.

Đáng chú ý, theo nội dung đề cập trong cuốn tài liệu dự án dày tới hơn 130 trang trên, thì trên địa bàn Hà Nam (năm 2021) có hơn 60 đơn vị đăng ký xin cấp phép theo hoạt động khai thác chế biến tài nguyên khoáng sản, ximăng. Trong đó, có tới 27 đơn vị có trụ sở đóng ngoài địa bàn, không có đại diện ở địa phương nên rất khó quản lý; hồ sơ các đơn vị lưu ở cấp xã, huyện còn thiếu và không đồng bộ. Một số đơn vị đã được tỉnh cấp giấy phép khai thác nhưng chưa hoạt động, hoặc có giấy phép đã hết hạn nhưng vẫn không chịu xin gia hạn hoặc đã được cấp giấy phép nhưng chưa làm thủ tục thuê đất khu vực khai thác, gây thất thoát nguồn thu ngân sách.

Bên cạnh đó, cũng theo nội dung cập nhật trong dự án trên thì nhiều đơn vị khai thác quá chiều sâu cho phép và không hoàn trả mặt bằng sau khi khai thác. Đặc biệt nhiều đơn vị chưa đăng ký đảm bảo tiêu chuẩn môi trường, không chấp hành đúng giờ giấc nổ mìn nên lượng khói bụi và tiếng ồn trong khu vực sản xuất rất cao.

bai-21.6-pv-tit-phu-5-.png

Tiếp tục tìm hiểu, phóng viên được một tổ chức bảo tồn cung cấp hồ sơ, thông tin cho thấy thời điểm tháng 12/2020, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hà Nam đã khảo sát các công trường tại Kim Bảng. Kết quả có 20 công trường khai thác đá ở hai xã Liên Sơn và Thanh Sơn; 4 dự án đã được cấp phép thăm dò khai thác với tổng diện tích hàng trăm ha. Trong đó, hai khu mỏ thăm dò được các thành viên trong tổ bảo vệ rừng ghi nhận sự xuất hiện của Voọc mông trắng.

Đến ngày 19/1/2021, Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành Văn bản 262/BTNMT-TCMT đề nghị Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam kiểm soát các tác động bất lợi tới môi trường và đa dạng sinh học của các hoạt động phát triển kinh tế, đặc biệt là tác động của các dự án thăm dò, khai thác đá vôi; nghiên cứu đề xuất dự án thành lập Khu bảo tồn loài - sinh cảnh; xem xét đưa khu vực bảo vệ, bảo tồn loài Voọc mông trắng tại Kim Bảng vào Quy hoạch tỉnh Hà Nam giai đoạn 2021-2030...

Vậy nhưng, đến nay, khu bảo tồn trên không những chưa được thành lập, mà không gian sinh tồn, hệ sinh thái đa dạng sinh học và hàng nghìn hộ dân địa phương vẫn đang tiếp tục bị ảnh hưởng bởi công cuộc phát triển nhờ vào vốn có từ tự nhiên.

Thực trạng trên còn đáng lo hơn bởi theo nghiên cứu của Trung tâm Con người và Thiên nhiên, thì hầu hết các doanh nghiệp khai thác đá đều không chú trọng tới việc đánh giá tác động đến đa dạng sinh học, vùng sinh cảnh tại rừng phòng hộ Kim Bảng khi thực hiện các thủ tục xin cấp phép (điển hình như báo cáo đánh giá tác động môi trường, kế hoạch bảo vệ môi trường, phương án bảo vệ môi trường). Các văn bản mà các doanh nghiệp đề cập, cũng chỉ thông tin sơ lược về một số tác động môi trường (ô nhiễm khói bụi, tiếng ồn) và giải pháp tương ứng cũng rất sơ sài.

Rộng ra cả nước, theo tìm hiểu của phóng viên, trong khoảng 10 năm gần đây, các hệ sinh thái tự nhiên, nhất là tại các khu vực di sản thiên nhiên quốc gia, thậm chí di sản thiên nhiên thế giới cũng bị xâm lấn, tác động xấu. Khó quên nhất là vi phạm ở Tràng An, tỉnh Ninh Bình; vịnh Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh; Phong Nha-Kẻ Bàng; hay khu vực Mã Pì Lèng, tỉnh Hà Giang (nay là tỉnh Tuyên Quang).

Đơn cử như tại Hà Giang (thời điểm đầu tháng 11/2019), khi “sức nóng” dư luận vừa lắng xuống bởi công trình sai phạm trên đèo Mã Pì Lèng (Mèo Vạc), thì những hình ảnh phá núi xây dựng khu du lịch sinh thái văn hóa tâm linh ở gần nơi được coi là địa đầu Tổ quốc - khu di tích quốc gia Cột cờ Lũng Cú, lại “dậy sóng.” Những ngọn núi bị đánh phá, san phẳng đỏ au, hiện rõ một cách nhức nhối.

Trước đó, vào năm 2016, Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới, danh thắng Tràng An được UNESCO công nhận. Nhưng chỉ một năm sau đó, khi mà bản cam kết về chương trình hành động để bảo vệ di sản này còn chưa ráo mực thì một công trình đường dẫn với hàng trăm bậc thang lên núi Cái Hạ lại như nấm mốc “mọc lên” ngay khu vực vùng lõi của di sản này. Dù rằng công trình xâm lấn danh thắng Tràng An, sau đó đã bị cơ quan quản lý nhà nước yêu cầu tháo dỡ, khắc phục, nhưng việc công trình đồ sộ, được thi công trong thời gian dài mà cơ quan quản lý địa phương chỉ biết khi được báo chí phản ánh, cũng khiến dư luận băn khoăn!

Ba năm sau, năm 2019, cũng tại Tràng An, Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình tiếp tục có thông tin trên website của Sở khuyến cáo du khách không sử dụng dịch vụ tại 20 cơ sở lưu trú homestay (loại hình lưu trú tại nhà dân bản địa) trái phép trên địa bàn tỉnh. Đó là các cơ sở đang hoạt động trái phép trong vùng lõi của quần thể Tràng An, vi phạm Quyết định số 230/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Quy hoạch chung xây dựng Quần thể danh thắng Tràng An, tỉnh Ninh Bình.

ninh-binh-khuyen-cao-du-khach-khong-su-dung-cac-homestay-trai-phep.-anh-ninh-duc-phuong.-ttxvn.jpg
Ninh Bình khuyến cáo du khách không sử dụng các homestay trái phép. (Ảnh: Ninh Đức Phương/TTXVN)

Cũng trong năm 2019, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phải lên tiếng về tình trạng bê tông hóa tại khu vực Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long. Tại đây, nhiều công trình trái phép xây dựng trong vùng lõi di sản. Bộ Tài nguyên và Môi trường cũng đã có văn bản cầu xử lý nghiêm sai phạm tại vịnh Hạ Long do một số dự án chưa được cơ quan chức năng phê duyệt về đánh giá tác động môi trường…

Và, những vụ việc trên có thể chỉ là “phần nổi của thực trạng,” song cũng là bài học đắt giá, gióng hồi chuông cảnh tỉnh, để các địa phương nhìn nhận lại công tác bảo vệ di sản thiên nhiên. Nếu không hành động từ bây giờ, giá trị thiên nhiên sẽ mất đi; di sản để lại cho thế hệ mai sau - có thể chỉ là những lời trách oán./.

namr0959.jpg

Theo giới chuyên gia bảo tồn, các sự việc trên dẫu đã được xử lý, nhưng một khi di sản thiên nhiên bị xâm hại, thì dù tháo dỡ công trình cũng phải hàng chục năm, thậm chí trăm năm, cây cối, hệ sinh thái ở đó mới có thể phục hồi. Các di tích bị xâm hại, yếu tố gốc có thể vĩnh viễn mất đi, không cách nào lấy lại được.

tac-gia(1).png

(0) Bình luận
© Bản quyền thuộc về VietnamPlus, TTXVN.
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO
Bài 2: Nhức nhối phát triển “nâu”: Phá vỡ sinh cảnh, “bóp nghẹt” khu dân cư